تصوف در سرزمین قزاقستان در قرون ۱۰-۱۲ پدیدار گشت و امروز در مناطق جنوبی گسترش یافته است. تصوفی که در قرن نهم در سرزمین عراق به وجود آمد تاریخ و فرهنگ آسیای میانه را تحت تاثیر خود قرار داد و در قرن دهم در ماورءالنهر که امروزه بخشی از جنوب قزاقستان است گسترش یافت. تاریخ تصوف در قزاقستان از گذشته مورد توجه بوده است.

چهره اصلی جهان بینی صوفیان در سرزمین قزاقستان توسط خواجه یسوی شناخته شد. وی در آموزه های خود از اثار تاریخی، آداب و رسوم ملی مردم ترک زبان متاثر بود. مردم قزاق با ورود مبلغان صوفی به آسیای میانه همچنین تحت تاثیر خطبه های یسوی «الله» را «تنگری» می نامیدند و حکمت های یسوی را که مدح خدا بود به عنوان بک تعبیر می خواندند. تصوف مردم را موظف به زندگی بر طبق شریعت نمی کرد و آداب و رسوم ملی را نیز انکار نمی کرد، در این راستا با آداب و رسوم ملی مردم کوچ نشین آمیخته شد.

 در دوره شوروی سابق تصوف ممنوع بود و در سطوح رسمی رد شده بود، اما صوفیان به فعالیت های خود ادامه می دادند. صوفیه تحت تاثیر فرهنگ عربی، فارسی و شعر های شرقی رشد و گسترش پیدا کرد و به دلیل انعطاف پذیری و ظرفیت ذاتی خود به پیش از اسلام نیز وجود داشت پیوست. ویژگی تصوفی قزاقی ارتباط مستحم با شمن گرایی دارد، همین ارتباط سبب پدید آمدن ذکرهای بلند همراه با رقص و آواز شده است.

در سالهای استقلال قزاقستان، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، علاقه به ارزشهای معنوی در این کشور افزایش چشمگیری پیدا کرد و احیای مجدد در زمینه های مختلفی صورت گرفت. براساس آموزه های دینی، احکام اخلای، علاقه به آموزه ها و اعمال صوفی دوباره زنده شد.

در حال حاضر تصوف در استان جنوبی قزاقستان بیشتر گسترش یافته است و پیروان شاخه «ایشانیسم» در این استان زندگی می کنند. در قزاقستان ۴ شاخه تصوف با رهبری مستقل وجود دارد.

1. نقشبندیه(مجددی-حسینیه)
2. قادریه
3. جهریه
4. دیگر گروه صوفیان ترکی

مرکز طریقت یا شاخه نقشنبدیه (مجددی-حسینیه) دهکده «قوسشی-آتا» است که از شهر ترکستان در ۱۵ کیلومتر فاصله  دارد پیروان عبد الوحید-ایشان ممتشکوف در این استان به ۱۵۰۰ نفر می رسند و آنها دو بار در سال برای عید مولود پیامبر اسلام (ص) و آغاز ماه رمضان در خانه پسران وی گرد هم جمع می شوند.  آنها رهبران خود را خلیفه می دانند. خلیفه استان آلماتی «دایرابای ریسبای»،  خلیفه استان های جنوبی قزاقستان و ژامبیل «قربان علی احمداف» است. رهبر کل شاخه نقشبندیه در قزاقستان «نصر الدین-ایشان» پسر« عبد الوحید-ایشان ممتشکوف» است که در منطقه ترکستان فعالیت می کند. این شاخه از تصوف در کشور های دیگر نیز پیروانی دارد.

پیروان طریقت قادریه چچن هایی  هستند که در جنگ جهانی دوم به قزاقستان تبعید  شده بودند. علاوه براین در سال ها دهه نود هنگام جنگ در چچنستان بعضی مردم چچن به سرزمین قزاقستان مهاجرت کرده بودند وتابعیت جمهوری قزاقستان را گرفتند. ضمنا به سبب  بسته بودن جامعه چچنی و دشواری این زبان تصوف قادریه مورد مطالعه قرار نگرفته است.

بعد از فروپاشی انحادیه شوروی فردی با نام « عصمت االله مقسوم» که اصالتا قزاق و متولد  افغانستان بود، در سال ۱۹۹۷ به قزاقستان مهاجرت کرد. مقسوم،جهریه (فرقه نقشبندی است که بنیانگذار آن چینی از قوم هوئی «مآ مینسین» در قرن ۱۸ است در استان گنسو) بود. این شاخه در دهکده «کاراسو» منطقه ژیتیسوی شهر آلماتی گسترش یافت. اما مسجد این شاخه در سال ۱۹۹۹ به خاطر عدم ثبت در اداره معنوی مسلمانان قزاقستان بسته شد و رهبر آن از قزاقستان تبعید گردید. در سالهای ۲۰۰۰ پیروان این شاخه فعالیت خود را در منطقه «مامیر» شهر آلماتی بار دیگر از سرگرفتند. امروزه پیروان آنها در شهر آلماتی به ۱۰۰۰ نفر می رسد و خلیفه آنها «ناریمبای رازبک اولی» است. اعضای این گروه ابتدا بنیاد خیریه «شاه کریم» وسپس اتحادیه اجتماعی «اعتماد.آموزشر» را تاسیس کردند.

لازم به ذکر است در قزاقستان همچنین چندین گروه صوفیان ترکی وجود دارد:

• سلیمانجیان – پیروان سلیمان خیلمی توناخان (۱۸۸۸-۱۹۵۹)
• تاپباشچیلار – عثمان نوری تاپباش
• اخلاصجیان- عثمان کارابیا
• نورجی لار
• فتح اله چیان – پیروان فتح الله گولن
• محمودچولار – پیروان محمود خدای

احیای تصوف در قزاقستان:

یکی از نمودهای احیای تصوف در قزاقستان مستقل، زیارت اماکن متبرکه است. زیارت اماکن متبرکه و قبور مقدسین در میان بخش گسترده ای از قزاقها به عنوان یکی از بارزترین ویژگی های اسلام  و احیای مجدد اسلام به اوج خود رسیده است. برای نمونه آرامگاه «خواجه احمد یسوی»، «آریستان باب»، «بکت آتا»، «شوپان آتا»، «کارامان آتا»، «اوکاشا آتا»، «ارگیزبای آتا، «مادر دومالاک» و... از اماکن مقدسی است که مردم برای زیارت به آنجا می روند.

تعداد زیارت گاه ها روز به روز رو افزایش می یابد در کنار مرمت و بازسازی آرامگاه افراد مشهور قزاقستان قبور فراموش شده و دیگر اجداد قزاق نیز بازسازی و به مکان زیارتی تبدیل می شود. زنانی که بچه دار نمی شوند در قبر زنان مقدس می خوابند و دعا می کنند تا بتوانند بچه دار شوند.  زائرین با روزه داری، اقامه نماز، با خلوص نیت وبا برگزاری آیین و مناسک مذهبی آداب زیارت را بجا می اورند.

از روزگار بسیار دور زیارت اماکن متبرکه و قبور مقدسین از مهمترین آداب و رسوم نیاکان قزاق بوده است. چنانچه زیارت قبر خواجه احمد یسوی را برابر با یک بار حج می دانستند. روییدن درخت در قبر نشان از مقدس بودن صاحب قبر دارد و افراد با بستن دخیل به درختان روییده شده در قبرها و ذکر نام خدا براورده شده حاجات خود را از خدا طلب می کنند .

بعد از استقلال قزاقستان اداره مسلمانان قزاقستان، از اداره مسلمانان کشور های آسیای میانه جدا شد و به صورت مستقل به تاسیس مدارس دینی در قزاقستان پرداخت .پوشیده نماند ویژگی های اسلام در قزاقستان موجب شده قزاق ها به طرفدار بنیان گرایی اسلامی  گرایش پیدا نکنند و حامیان اسلام پیشرو-تصوف باقی بمانند.

articlekz.com